40 ideeën voor de bib

De 40 TRIZ-principes toegepast op de veranderende openbare bibliotheek in Vlaanderen.

 

Ten geleide: doen we de bib uitgeleide?

De openbare bibliotheek in Vlaanderen is niet langer de boekenburcht van weleer. Door veranderende externe omstandigheden verloor de bib haar vroegere monopolie als  informatieverstrekker. Niet alleen zijn er de technologische evoluties (internet, mobiele apps, digitalisering van technieken en processen), we beleven ook belangrijke sociale en maatschappelijke veranderingen (segmentering doelgroepen, multiculturalisering, mediaconsumptie op maat van de gebruiker, enz.). Om zich in die context te handhaven werden de maatschappelijke functies van de bib gaandeweg gewijzigd en uitgebreid. In haar inspiratienota ‘De openbare bibliotheek van morgen’[1] van juni 2013 ziet Vlaams minister van Cultuur Joke Schauvliege 5 maatschappelijke functies weggelegd voor de bib: “informatie- en kenniscentrum, ontmoetingsplek, toegankelijke plek, educatieve plek, en plek voor creatieve zelfontplooiing.”

Het goede nieuws is vooralsnog die focus op ‘de plek’: het is een erkenning van de bib als aparte identiteit binnen de gemeentelijke dienstverlening. Dat is goed nieuws omdat je geen (al dan niet administratief) genie moet zijn om in te zien dat vier van de vijf functies ook makkelijk door andere overheidsinstellingen of binnen een andere context kunnen uitgeoefend of vervuld worden. De maatschappelijke meerwaarde van een fysieke bib wordt momenteel dus nog erkend, al bevinden we ons door de uitbreiding van de functies op een hellend vlak: als de bib in de verleiding komt haar kennis- en infofunctie (met bijhorende collectievorming) te verwaarlozen ten bate van de andere vier, haalt ze haar eigen bestaansreden onderuit.    

De inspiratienota van minister Schauvliege is een mooi overzicht van de uitdagingen van het hedendaagse biblandschap maar blinkt ook uit in vaagheid. In feite is het één langgerekte oproep aan de lokale besturen om creatief om te springen met de middelen: er is geen duidelijk omschreven einddoel, de bibliotheek beleeft een tijd van experiment (al hangt de waas van de noodzaak aan samenwerking als een donkere wolk boven het lezershoofd). Een positief ingesteld iemand leest de boodschap van de subsidiërende Vlaamse overheid als: ‘verras ons’. Een minder positief iemand leest: ‘we weten het ook niet, trek uw plan.’ Een realistisch iemand? Misschien denkt die wel: ‘het kan alle kanten uit, maar iets meer focus op en een duidelijke omschrijving van de kennis- en informatiefunctie zou niet slecht zijn.’ Zelf zie ik de toekomst positief tegemoet. De bib beschikt over een immense troef die met de seconde aan maatschappelijk belang wint: de vrije toegang tot informatie. Nu al zien we hoe digitale informatievoorziening steeds vaker betalend wordt. Als de openbare bib erin slaagt om de burgers ervan bewust te maken welk een groot goed de vrije toegang tot informatie wel is, ziet de toekomst er zeer rooskleurig uit en kan de bib zelfs opnieuw aansluiten bij haar vroegere marktcorrigerende functie.  

 

Tijd voor creativiteit

In zijn boek Da Vinci and the 40 Answers[2] (met de wervende ondertitel A playbook for creativity and fresh ideas) gaat auteur Mark L. Fox de uitdaging aan om de lezer tactieken en strategieën bij te brengen die de creativiteit en innovatie stimuleren. Zijn uitganspunt daarbij: de 40 TRIZ-principes die ontwikkeld werden door Genrikh Altshuller.

Fox interpreteert deze 40 principes als ‘lenzen’ die ook toegepast kunnen worden op sociale kwesties en zakelijke dilemma’s. TRIZ is ‘a set of tools’ om innovatieve ideeën en oplossingen te genereren.

Tegenstellingen in de bibsector

Uitgangspunt van de TRIZ-theorie is het opheffen van tegenstellingen (want die vormen de basis van een probleem). Het concept ‘veranderende openbare bib' is natuurlijk zeer divers en veelomvattend: er zijn de technologische evoluties, de budgettaire verantwoordelijkheden, de lokale invullingen, enz. Maar met een beetje goede wil kan men ook hier enkele tegenstellingen ontwaren:    

1. Fysiek gebouw – digitale informatiemaatschappij

* Momenteel wordt de lokale nabijheid van de bib in de beleidsdocumenten nog bewierookt – maar de feiten (de sluiting van vele bibliotheekfilialen) schetsen een ander beeld. Dat hoeft geen ramp te zijn, zolang elke burger maar op eenzelfde kwaliteit van dienstverlening kan rekenen. En dus moet er werk gemaakt worden van andere nabije vormen van dienstverlening (digitaal, thuislevering, enz.).

* De bibmedewerker wordt geprofileerd als kenniswerker die doelgroepen wegwijs maakt in de digitale informatiemaatschappij. Die wens staat in schril contrast met de online afwezigheid van de bib als een onmisbare maatschappelijke pijler. We zitten in een transitiefase, maar de bib is verre van een voorloper in digitale dienstverlening.

2. Lokale-regionale financiering

Er zal altijd een lokale inbedding nodig zijn, maar als de digitale pijler wordt uitgewerkt en als gemeenten meer gaan samenwerken, is er ook nood aan een sterker gefinancierde bovenlokale structuur.  

3. Overheid – privé

Het bibaanbod moet vrij zijn van politieke, levensbeschouwelijke en commerciële invloeden. Zonder te raken aan dit principe kan er toch sprake zijn van meer commerciële inbreng of samenwerking.

 

Een lange aanloop   

Vooraleer Mark L. Fox ons naar de 40 TRIZ-principes leidt (die hij ‘tactics’ noemt) volgt een lange aanloop over creativiteit. Het uitgangspunt van alle creativiteit is: ruimte laten voor dualiteit. Elk idee kent een tegengesteld (gelijkwaardig) idee. Een cruciale vraag die de creativiteit prikkelt, is dus: hoe hebben we deze kwestie nog niet bekeken?  

Fox hamert wat door over het verschil tussen onze linker-hersenhelft (de plaats van het analytische denken: verticaal, rationaal, deductief, opeenvolgend) en de rechterhelft (de plaats van het horizontale denken: associaties, patroonherkenning, enz.) maar zijn analytische pleidooi voor minder analyse mist wat spankracht. Nadien volgt een voorstelling van enkele creatieve grootheden zoals Walt Disney en Leonardo da Vinci als opwarmer voor de boodschap van Fox: deze creatievelingen gingen intuïtief te werk, maar TRIZ bewijst dat creativiteit ook systematisch en gestructureerd kan toegepast worden.  

Vooraleer de 40 TRIZ-principes toe te lichten, trakteert de auteur ons op een honderdtal pagina’s omtrent 7 creatieve strategieën. Elk hoofdstuk is een ideeënfontein, geïllustreerd met voorbeelden uit het leven van de auteur. Ik beperk me tot een overzichtje in vogelvlucht van enkele markante gedachten.

Peel the onion

Je kan of zal maar bitter weinig ontdekkingen doen als je binnen het conventionele kader blijft denken. Op zoek naar inspiratie? Ga zelf op onderzoek, maak tijd om te denken/dromen, informeer je over heel andere sectoren, enz. Bij de zoektocht naar een oplossing is ‘pel de ajuin’ een goede strategie: een kwestie helemaal fileren door constant de ‘waarom’-vraag te stellen.

Try it

Dit is een redelijk gekend gegeven: enkele van de grootste wetenschappelijke ontdekkingen kwamen tot stand als onverwacht neveneffect. Wees dus niet bang om te experimenteren.

Sensible design  

‘Marketing concept of branding is designed to create emotional ties between the consumer and the product’. En laat emotioneel gedrag nu net zeer sterk samenhangen met onze zintuigen (75% van ons emotioneel gedrag is gebaseerd op geur, als we de auteur mogen geloven). Interessante zienswijze: beschouw je concept vanuit de vijf verschillende zintuigen. Hoe voelt, smaakt, ruikt een concept?

Clear as mud

Een mens heeft er baat bij om niet 24/24u een logisch denkend wezen te zijn. Maak tijd vrij voor fantasie, ambiguïteit, denken zonder oordelen. Kenmerk van humor en creativiteit: ‘unexpected from the consumer’s point of view’. Daarbij is het belangrijk om nooit op de lauweren te rusten bij een eerste idee: hoe groter de karrenvracht ideeën, hoe meer kans op een echt origineel idee.

Point of view

Bekijk een situatie vanuit een ander gezichtspunt (persoon, plaats, ding) om een obstakel te omzeilen.

Universal network

Creativiteit is het bedenken van iets (product, proces, gedachte) dat voordien nog niet bestond. Niet zelden is dat creatieve idee ontstaan uit de kruisbestuiving van bestaande ideeën. Definitie van originaliteit volgens Thomas Edison: ‘de kunst om je bron te verbergen’.

* De bib kan zich laten inspireren door eender welke evolutie en sector. Landbouw (belevenisboerderij, b & b, biologische landbouw, biomandjes), media (line extensions: kenniscentrum, evenementen, mobiele applicaties, gegevensbeheer), de switch van analoge naar digitale fotografie, enz.

Brainstorming

Hoeft geen betoog.

De bib door de 40 TRIZ-lenzen

Tijd om de 40 TRIZ-principes toe te passen op de uitdagingen van een veranderende openbare bibliotheek. Ik geef een mini-omschrijving van het principe, gevolgd door een of meerdere ideeën. Ik maak me geen illusies: die zijn lang niet allemaal even origineel. Maar als ze al een tussenstap kunnen betekenen naar echte innovatie of creativiteit (doordat ze een andere zienswijze bieden), is de missie geslaagd.  

1. segmentering

Verdeel een object in verschillende onderdelen, maak het makkelijk uit elkaar te halen.  

* Financieel. Heeft de veranderende invulling van functies van de bib ook gevolgen qua financiering door de overheid? Departementen Cultuur, Onderwijs, Integratie, Technologie?

2. verwijdering schadelijke elementen  

Verwijder een interfererend onderdeel of eigenschap, houd enkele het noodzakelijke over.

* Marketingcampagne die speelt met concept  ‘…. gevonden’ zonder de vraag te specifiëren. (boodschap: in de bib vindt je alle info die je zoekt)

3. lokalisering  

Verander de structuur van een voorwerp van uniform naar niet-uniform of verander de externe omgeving. Laat elk deel van een object functioneren in de beste omstandigheden.

* Lokale invulling is nu volop aan de gang (jammer genoeg vaak synoniem van lokale liquidatie). Belangrijk is een bovenlokaal overzicht dat volledigheid en relevantie garandeert van het totaalaanbod (en de dienstverlening voor de burger natuurlijk).  

4. asymmetrie

Verander de vorm van een voorwerp: van symmetrisch naar asymmetrisch.

* Hoe opvallen op internet? Kunnen we boeken alleen ontsluiten via gekende catalogus-systeem? Interactievere mogelijkheden (thematische of geografische kaarten enz.).  

* Themabibliotheken: een bib met boeken over 1 bepaald thema (maritiem, kleuren, managament, enz.). Digitaal – maar ook fysiek op enkele locaties (provinciaal niveau, bepaalde steden). Die bib koppelen aan een museum of andere instelling.

* Net meer symmetrie in de publiekscommunicatie nodig. Nu ontbreekt het ook aan één woordvoerder/belangenbehartiger voor de hele bibsector.

5. versmelting/samenvoeging

Breng identieke of gelijk(w)aardige objecten/processen/functies samen of dichter bij elkaar.

* Bij elke boekenafdeling (zelfhulp, welzijn, enz.) ook ‘real world’-info verschaffen: verwijzen naar (overheids)organisaties enz.

* Moeilijk bereikbare doelgroepen. Niet-mobiele ouderen of zieken bijvoorbeeld: kunnen thuisverpleeg-organisaties ook geen boeken aan huis leveren?  

6. universaliteit

Laat een (onderdeel van een) object meerdere functies vervullen.

* De bib is nu de mengelmoes bij uitstek. Misschien komt er een tegenbeweging: de bib verdwijnt uit het straatbeeld, boeken worden digitaal of anderszins besteld en dan aan huis geleverd (vanuit centrale depots).

7. Russische poppetjes

Plaats objecten in elkaar.

* Systematische integratie van bibliotheekaanbod in andere mediakanalen (websites, digitale tv, enz.).

* Digitale tv biedt trouwens opties: waarom geen boekenkanaal (of minstens een programma) waarin boeken worden besproken of voorgesteld  met mogelijkheid tot interactieve ‘bestelling’ of bijkomende info.  

8. anti-gewicht  

Compenseer het gewicht van een object door het te verbinden aan iets lichters dat zorgt voor ‘zweefkracht’.

* Privacy: een thema dat de volgende jaren prominent op de publieke agenda zal staan. Wat doet de overheid/de bib? Unieke kans voor transparantie: dit is hoe wij uw gegevens behandelen – bij ons is (in tegenstelling tot bij de private initiatieven) uw privacy in veilige handen.

9. voorafgaande tegenactie  

Als een actie nodig is met zowel nuttige als schadelijke effecten, moet deze actie vervangen worden door tegenacties die de schadelijke effecten controleren/neutraliseren.

* Bibliotheken moeten anticiperen: waarom pas protest en steunbetuigingen als het kalf al verdronken is? Elke bib moet besparingsspoken bezweren met emotioneel kapitaal: permanente, anticiperende steunbetuigingen of uitingen van betrokkenheid.

10. voorafgaande actie  

Voer voor het echt nodig is de vereiste verandering (gedeeltelijk of geheel) van een voorwerp uit.

* Anticiperen door nauwe communicatie bib-lokaal bestuur, maar bib moet ook zelf initiatieven nemen om kosten te optimaliseren (delen back-office met andere diensten, samensmelting met archief, samenwerking met diensten Jeugd/Onderwijs/Toerisme enz.).

11. airbags  

Zorg voor noodmiddelen die op voorhand de relatief lage betrouwbaarheid van iets compenseren.

* ‘Hope for the best, prepare for the worst.’ Wat bij eventuele sluiting filiaal? Wat met de collectie? Hoe bedienen we het in de steek gelaten publiek?  

12. potentiaalvereffening

Beperk in een zwaartekrachtveld de positie-veranderingen (bijvoorbeeld: pas de werkcondities aan zodat je geen voorwerpen moet verplaatsen).

* Bib ingebed in een winkelcomplex (is eens iets anders dan een kennis- of infocluster).  

13. de omgekeerde weg  

Draai de acties om die gebruikt worden om een probleem op te lossen. Maak vaste delen mobiel en omgekeerd. Draai het object of het proces om.

* Idee voor een marketingcampagne: schets een wereld zonder bibliotheken of vrije informatievoorziening. (inderdaad: een schrikbeeld)

14. gebruik curves, cirkelvormen  

Gebruik in plaats van rechthoekige vormen of oppervlakten cirkelvormige, sferische vormen of oppervlakten. Ga van lineaire naar roterende beweging.

* Bibliotheek als losstaande bestemming? Neen, integreer de bib: in citymarketing (tentoonstelling die deel uitmaakt van een parcours, een door de bib ontwikkelde app rond een lokale schrijver of een thema), in het onderwijs (lessen, lezingen), enz.

15. beweging  

De kenmerken van een voorwerp moeten kunnen veranderen om optimaal te werken. Varianten: laat de onderdelen onafhankelijk van elkaar bewegen, maak een voorwerp mobiel of aanpasbaar.

* Zorg voor verschillende manieren om boeken terug te brengen (inzamelpunten).  

16. gedeeltelijke of overdreven acties  

Als je het doel niet 100% kan bereiken via een oplossingsmethode, kan een beetje minder of meer soms helpen.

* Wat nu op de agenda staat: samenwerking voor collectievorming. Hoeft geen ramp te zijn, zolang publiek even snel over gevraagde info beschikt.

17. een andere dimensie  

Verplaats een object in een twee- of driedimensionale ruimte. Benut beide zijden van een opstelling of object, verplaats het, gebruik een andere zijde van een terrein.

* Creëer een museum/bibliotheek rond de bib (geschiedenis, belang, markante persoonlijkheden, projecten en evoluties -  lokaal, internationaal). Een ‘levend’ museum welteverstaan.

18. mechanische vibratie

Laat een object vibreren: ‘shake things up’, verander de frequentie.

* Bonus of incentive (financieel of in de vorm van een excursie of opleiding) voor bibmedewerkers voor hun populariserende werk (digitaal of anders) of voor hun ‘idee van de maand’.

* Uitwisselingen van personeel (binnen- en buitenlands). Maar ook: de bib die uitstappen en dergelijke organiseert voor het ‘grote publiek’.

19. periodieke actie  

Gebruik periodieke of ‘pulserende’ acties i.p.v continue actie.

* Digitale nieuwsbrieven, evenementen in of rond de bib.

20. continuïteit van nuttige actie

Laat alle componenten constant werken tegen volle kracht.

* Bibliotheken moeten werk maken van een constante PR (op alle niveaus) die mensen bewust maakt van hun positieve maatschappelijke inbreng. Nu vaak in het nieuws met negatieve berichtgeving of crisiscommunicatie.

21. geen domme tijd verliezen

Voer een bepaald proces of bepaalde fasen ervan (die minder aangenaam zijn) snel uit.

* Self-service, scannen van boeken.

* Bestel online of telefonisch uw bib-pakket: gewoon afhalen.

22. geluk bij een ongeluk (blessing in disguise)

Gebruik schadelijke factoren om een positief effect te bereiken.

* Concurrentie van internet? Unieke kans voor de bib om haar sterktes uit te spelen: (quasi) gratis informatie, respect voor privacy, enz.

*Crisis? Des te meer kansen voor stijgend bib-bezoek.   

23. feedback

Introduceer feedback om een proces of actie te verbeteren.

* Aanwezigheid bib op sociale media: constante feedback.

* Systematische overlegmomenten met mensen uit heel andere sectoren (cfr. raad van bestuur).

* Interne overlegmomenten + gesystematiseerde debriefing van medewerkers die uit het vak stappen.

24. intermediair

Voeg een tussenliggend proces of persoon toe. Tijdelijke combinatie van enkele objecten (die makkelijk gescheiden kunnen worden).

* Zorg voor thuislevering van boeken.

25. zelfbediening  

Laat een voorwerp zichzelf bedienen/vernieuwen/opladen. Gebruik afval als grondstof voor iets anders.

* Maak van de verkoop van afgevoerde boeken een groots bibfeest: koppel het aan evenementen die het belang van de bib benadrukken/openbaren.

26. kopieën

Gebruik i.p.v. een duur, onvindbaar of fragiel object een eenvoudiger en goedkoper kopie.

* Digitalisering is hier het ordewoord. Ontsluiting via bijv. Google Streetview.

27. goedkope voorwerpen met korte levensduur  

Vervang een goedkoop voorwerp door meerdere goedkope met kortere levensduur.

* Dat kunnen we echt niet maken. Integendeel: de bib moet in alles duurzaam zijn.

28 vervanging van mechanica

Vervang iets mechanisch door een zintuiglijk middel.

* Daglicht i.p.v. kunstlicht.  

* Boeken ontsluiten via andere mediakanalen: toneelbewerkingen, films (voor bepaalde doelgroepen: jeugd, ‘minder begaafden’, enz.).

29. pneumatiek en hydraulica

Gebruik immateriële onderdelen zoals gas en vloeistoffen in plaats van vaste delen.

* Samenwerking tussen commerciële boekensector en bib: kunnen elkaar versterken. Einddoel blijft: geïnformeerde burger. Dus: waarom geen promocampagne waarbij boekhandelaars reclame maken voor de bib? Verrassend voor publiek.

30. flexibele schillen en dunne films

Gebruik flexibele schelpen en dunne films in plaats van driedimensionale structuren.

* Op bovenlokaal niveau: altijd bereikbaar kenniscentrum voor vragen van gemeentelijke bibs.

31. poreuze materialen  

Maak een voorwerp poreus of voeg poreuze elementen toe. Maak gebruik van eventuele gaten om een nuttige substantie of functie toe te voegen.

* Bib die open is op zondag.   

32. verandering van kleur (helderheid)

Verander de kleur van een voorwerp of de omgeving, net als de transparantie.

* Transparantie uitspelen: bib is gratis en ongebonden.

33. homogeen

Laat voorwerpen interageren met andere objecten van hetzelfde materiaal of identieke eigenschappen.

* Actieve rol van de schrijvers in de bib: een bekend schrijver in residence (en jawel, liefst in een ‘kleine’ bib).

34. weggooien en herstellen

Laat (onder)delen van een voorwerp verdwijnen eens ze hun functie hebben vervuld, of pas ze aan tijdens de actie.

* Op Vlaams niveau: een taskforce van enkele specialisten wiens voltijdse job het is gemeentelijke bibs te adviseren bij concrete vragen/problemen (troubleshooters – in & out).

35. verandering van parameters  

Verander de fysieke toestand (gas, vloeibaar, enz.) van een voorwerp, de concentratie/consistentie, de graad van flexibiliteit, de temperatuur.

* Bib is quasi gratis maar dat staat een actie als ‘Doe een abonnement op de bib cadeau’ niet in de weg.

36. transitiefases  

Gebruik fenomenen die opdoemen tijdens fase-transities (volumeveranderingen, verlies of absorptie van warmte, enz.).

* Digitale evolutie: unieke kans voor samenwerking alle bibliotheken (erfgoedbibs, archieven, univ- en hogeschoolbibs, nationale bibs, openbare enz.).

37. thermisch expansie

Gebruik thermische expansie of samentrekking van materialen.

* Hernieuwde belangstelling voor erfgoed en geschiedenis koppelen aan nieuwe technologieën.  

38. sterke oxidatiemiddelen

Voeg zuurstofrijke lucht of pure zuurstof toe aan de ‘normale’ lucht.

* De bib als zuurstofverstrekker: uitstapjes, conferenties, themadagen enz.

39. inerte atmosfeer

Vervang een normale omgeving door een ‘inerte’ (niet-reagerende, bewegingloze, inactieve) omgeving.

* Een belevenisbibliotheek ziet het licht? Waarom dan ook geen stiltebibliotheek? Al in een artikel uit 1995[3] schreef H.M. Enzensberger dat de luxe van de toekomst zich afwendt van overvloed en zich tot het noodzakelijke wendt. Hij onderscheidt 6 vormen van luxe in onze maatschappij:  tijd, aandacht, ruimte, rust, gezonde leefomgeving, veiligheid. Allemaal factoren waar een bepaald soort bib aan tegemoet zou kunnen komen.

40. composietmaterialen  

Vervang traditionele materialen door meerdere composietmaterialen (met betere eigenschappen).   

* 1 groot digitaal bibportaal.